| |
| Ακαδημία |
| |
Η πρώτη σχολή τέτοιου είδους ιδρύθηκε από τον Πλάτωνα (~428- ~348 π.Χ.) το έτος 387 σε ένα προάστιο δυτικά της Αθήνας, σε κτήμα που ανήκε στο μυθικό Έλληνα Ακάδημο και γι' αυτό ονομάστηκε Ακαδημία (Ακαδήμεια). Αυτή η σχολή είχε ως στόχο να εκπαιδεύσει «φιλοσόφους πολιτικούς», οι οποίοι θα είχαν τα κατάλληλα εφόδια να κυβερνήσουν, σύμφωνα με την πολιτική θεωρία του Πλάτωνα. Η Ακαδημία Πλάτωνος λειτούργησε για περισσότερα από 900 χρόνια, μέχρι που καταργήθηκε επί Ιουστινιανού το έτος 529 μ.Χ., φαινομενικά επειδή ο διαδιδόμενος νεοπλατωνισμός απειλούσε φιλοσοφικά τη χριστιανική διδασκαλία. Κύριος στόχος της κατάργησης ήταν όμως η μείωση της πολιτισμικής και πολιτικής επιρροής των ελληνόφωνων διανοουμένων της εποχής έναντι αυτής των διανοουμένων άλλων λαών που βρίσκονταν για αιώνες στο περιθώριο και επεδίωκαν, με όχημα τη χριστιανική θρησκεία, να αναδειχθούν στα κέντρα εξουσίας της αυτοκρατορίας! Ο Πλάτων γεννήθηκε σε παλιά αθηναϊκή οικογένεια με ολιγαρχικά αισθήματα. Στο σπίτι του γίνονταν διαβούλια για την ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος της Αθήνας και από εκεί ξεκίνησαν ο θείος του Κριτίας και ο Χαρμίδης, εμπαθείς αντιδημοκρατικοί αμφότεροι. Σε μεγάλη ηλικία γράφει ο Πλάτων (7 η επιστολή) ότι πίστεψε στα νιάτα του πως, αν έπεφτε η δημοκρατία και έπαιρναν την εξουσία οι ολιγαρχικοί, θα σχηματιζόταν μια πολιτεία με ιδανικό πολίτευμα. Η υποταγμένη δημοκρατία αποδείχθηκε όμως χρυσάφι, καταλήγει ο μεγάλος φιλόσοφος, μπροστά σ' αυτά που έκανε ο Κριτίας με την παρέα του! Στα τέλη της ζωής του έγινε ο Πλάτων, ανέκαθεν φορέας θεοκρατικών αντιλήψεων, στρυφνός αστρολάτρης και ζητούσε να θανατώνονται όσοι εξευτέλιζαν την ιερότητα των ουράνιων σωμάτων που ήταν θεοί. Σημαντική για την εξέλιξη της φιλοσοφίας μέχρι των ημερών μας ήταν η αντίληψη του Πλάτωνα, σε αντίθεση με τις φυσιοκρατικές απόψεις των Ιώνων φιλοσόφων, ότι ο αισθητός κόσμος είναι απομίμηση, εκμαγείον της ουσίας. Στην πλατωνική ορολογία η ουσία αυτή καλείται Ιδέα. Το καινούργιο αυτής της αντίληψης βρίσκεται στο γεγονός ότι για πρώτη φορά η ύπαρξη του όντος τοποθετείται έξω και ανεξάρτητα από το άτομο. Kατά την πλατωνική διδασκαλία το μέτρο των πραγμάτων δεν είναι οι έννοιες και οι σκέψεις, αλλά η ουσία των πραγμάτων που υπάρχει στις Ιδέες. Οι Ιδέες αποτελούν έναν ξεχωριστό κόσμο, το νοητό, που είναι τέλειος, υπάρχει από την αρχή και είναι αιώνιος . οι άνθρωποι υπάγονται στον αισθητό κόσμο. Ο Πλάτωνας αναγνώριζε λοιπόν ως ρυθμιστή της φύσης, της ανθρώπινης ύπαρξης και της κοινωνίας την ανώτερη, την απόλυτη Iδέα και πρέσβευε ότι ο κόσμος πλάστηκε για κάποιο σκοπό προκαθορισμένο. Στην κορυφή του υπερβατού αυτού κόσμου των Ιδεών τοποθετούσε ο Πλάτων την ιδέα του Αγαθού. Οι απόψεις του μεγάλου αυτού φιλοσόφου για την ηθική, την πολιτεία και την αισθητική, είναι φυσική απόρροια των προαναφερόμενων αντιλήψεών του. Ο πληθυσμός μιας πολιτείας χωρίζεται στην αριστοκρατία και στον όχλο. Ο όχλος επηρεάζεται από τα θολά και αβέβαια αισθητά, τα οποία παρέχουν απλές δοξασίες και αλλάζουν διαρκώς. Τα μέλη της αριστοκρατίας επηρεάζονται, λόγω μορφώσεως και εμπειριών, από τις ιδέες, οι οποίες είναι πάνω από το χρόνο, αιώνιες. Συνέπεια αυτών των αντιλήψεων δεν είναι να επεκταθεί η μόρφωση και η απόκτηση εμπειριών και στα μέλη του «όχλου», όπως έγινε περίπου 2 χιλιετίες αργότερα, αλλά η επιβολή μιας κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Ο Πλάτων περιγράφει στα γραπτά του μια ουτοπική πολιτεία, όπου έχει καταργηθεί η οικογένεια, τα παιδιά αποχωρίζονται από τους γονείς τους για να ανατραφούν από την πολιτεία, ενώ η εξουσία ανατίθεται στους φιλοσόφους (=μορφωμένους), οι οποίοι είναι και οι μόνοι που μπορούν να γνωρίζουν τι είναι αγαθό, άρα και σωστό. Οι φιλόσοφοι εξάλλου βλέπουν τον κοινό παρανομαστή σε καθετί που αποκαλείται ωραίο, οπότε και οδηγούνται στην ίδια την ομορφιά, την αγνή, αμόλυντη, αμίαντη από την ανθρώπινη σάρκα, στην ίδια τη θεϊκή ομορφιά. Κάτω από τους φιλοσόφους είναι οι φύλακες-πολεμιστές, οι οποίοι απαλλάσσονται από βιοποριστικά προβλήματα και είναι αφοσιωμένοι στα αστυνομικά και στρατιωτικά έργα τους, με κύριο σκοπό τη διαφύλαξη του πλατωνικού πολιτικού καθεστώτος. Και τις δύο αυτές ομάδες τις στηρίζει ο «όχλος» με τη δουλειά του, ο οποίος «δεν επιτρέπεται να πολυπραγμονεί αλλά πρέπει να δουλεύει!» Σκέψεις για πνευματική αναβάθμιση όλο και περισσότερων ανθρώπων και συμμετοχή τους στους κύκλους των «φιλοσόφων» είναι ξένες στο μυαλό των διανοουμένων του 4 ου π.χ. αιώνα και παρουσιάζονται ως δημόσιος προβληματισμός μόνο από την εποχή του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και μετά.
 |
Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας, όπως την εμπνεύστηκε ο αναγεννησιακός Ραφαήλ Σάντσιο. Πάτημα με το ποντίκι στην εικόνα παρουσιάζει μια αναλυτική περιγραφή.
Με την πλατωνική φιλοσοφία εισάγεται εξ άλλου και η έννοια της «χρήσιμης ψευδολογίας», η οποία αξιοποιείται μέχρι των ημερών μας από πολιτικούς και θρησκευτικούς μηχανισμούς. Πρόκειται για τις σημαντικές αλήθειες, τις οποίες δεν επιτρέπεται να γνωρίζει ο «όχλος» που κατά κανόνα δεν ενδιαφέρεται γι' αυτές. Ένας τολμηρός μύθος πρέπει να ανακοινώνεται πρώτα στους άρχοντες, στη συνέχεια σταδιακά στους στρατιώτες και τελευταία στον «όχλο». Η ποίηση, το θέατρο και η μουσική εξοστρακίζονται, εφόσον δεν υπηρετούν το «γενναίο ψεύδος». Σημαντικότερος δε από τους «τολμηρούς μύθους» είναι ότι οι άνθρωποι είναι κατασκευασμένοι «θεόθεν (=από το θεό) από διαφορετικό μέταλλο», γι' αυτό και πρέπει να διαχωριστούν σε κάστες. Το πέρασμα δε από μια κάστα στην άλλη πρέπει να θεωρηθεί «κακουργία υψίστου βαθμού». Πρόκειται προφανώς, με σημερινή ορολογία, για πολιτικά ολοκληρωτικές αντιλήψεις που είχαν ως πρότυπο τα πολιτικά συστήματα της Αιγύπτου και της Σπάρτης και έχουν επιβιώσει, με διαφορετικές καταβολές, μέχρι σήμερα στις Ινδίες! Αυτό το γεγονός πιθανόν να προδίδει και το χώρο αρχικής δημιουργίας και προέλευσης αυτών των ιδεών. Ο φιλόσοφος Karl Raimund Popper (Πόπερ, 1902-1994) χαρακτηρίζει το έτος 1945 στο βιβλίο του «The Open Society and Its Enemies» (= Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της) τον Πλάτωνα (και μαζί του τους Hegel και Marx), ως διανοούμενο που προώθησε ολοκληρωτικά πολιτικά συστήματα, τις «κλειστές κοινωνίες», όπως τις ονομάζει. Οι ανοιχτές κοινωνίες, γράφει ο Πόπερ, αναφερόμενος σε όλους τους «σχεδιαστές» κοινωνικών μοντέλων, δεν καταστρώνονται στο γραφείο, αλλά δημιουργούνται και εξελίσσονται σε διαρκείς, πλουραλιστικές διεργασίες, με βελτιώσεις και διορθώσεις σφαλμάτων. Ειδικότερα για τον Πλάτωνα, γράφει ο Πόπερ, ότι με τα ύστερα έργα του, «Πολιτεία» και «Νόμοι», επεξεργάζεται και προπαγανδίζει το θεμελιώδες μοντέλο του ολοκληρωτικού κράτους. Ο Πλάτων διαδίδει επίσης τη «θεωρία της παρακμής», η οποία υιοθετήθηκε κατά καιρούς και μέχρι των ημερών μας από όλα τα αυταρχικά καθεστώτα, με αναφορές στον σπουδαίο εμπνευστή της. Σύμφωνα με αυτήν, αρχικά λειτουργούσε μια καλή και αποδοτική κοινωνία των πρωτόγονων ανθρώπων με σταθερά ήθη και έθιμα, αλλά στην πορεία προέκυψε άνοιγμα προς νέα ήθη, μια φιλελευθεροποίηση και απελευθέρωση, η οποία οδήγησε στην παρακμή ή ό,τι αντιλαμβάνεται ο Πλάτων ως «παρακμή»! Η απόρριψη της αττικής δημοκρατίας από τον Πλάτωνα, αλλά αργότερα και από τον Αριστοτέλη, και η προτίμησή του σε ένα αυταρχικό καθεστώς που θα στηρίζεται σε «βασιλιάδες-φιλοσόφους», αναδεικνύουν τον εμπνευστή αυτών των ιδεών ως τον πρώτο συνειδητό υποστηρικτή και προπαγανδιστή δικτατορικών καθεστώτων. Έτσι, προδίδει ο Πλάτων το δάσκαλό του Σωκράτη, ο οποίος δεν θα γινόταν αποδεκτός στην πλατωνική «ιδανική πολιτεία». Η επίδραση που άσκησε το έργο του Πλάτωνα από την Αρχαιότητα ως σήμερα ήταν πολύ μεγάλη, ιδιαίτερα σε ολιγαρχικούς πολιτικούς και θρησκευτικούς κύκλους που ρέπουν εξ ορισμού στον ολοκληρωτισμό και αναζητούν φιλοσοφικό όχημα για να επιβληθούν στην κοινωνία. Από τον Πλωτίνο, τον Αυγουστίνο και τον Ωριγένη στην ύστερη Αρχαιότητα, μέχρι την Αναγέννηση υπήρξαν πολλοί αντιγραφείς και μιμητές του Πλάτωνα, κυρίως της ιδανικής πολιτείας. Χαρακτηριστικές ήταν επίσης οι διαμάχες μεταξύ των οπαδών του αριστοτελισμού και του πλατωνισμού στο Βυζάντιο, οι οποίες εξελίσσονταν βέβαια προσχηματικά και υπέκρυπταν πρωτίστως αντιπαραθέσεις για τον έλεγχο της εξουσίας. Αλλά και νεότερες φιλοσοφικές τάσεις έχουν επηρεαστεί από τις πλατωνικές ιδέες.
|
| |
| Λύκειο |
| |
Διασημότερος μαθητής και στη συνέχεια συνεργάτης του Πλάτωνα ήταν ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.), ο οποίος αποχώρησε από την Ακαδημία, όταν πέθανε ο Πλάτων και κληροδοτήθηκε η διοίκηση της Ακαδημίας στον ανιψιό του ιδρυτή της, Σπεύσιππο. Ο Αριστοτέλης δούλεψε ως δάσκαλος σε διάφορα μέρη και στη συνέχεια προσελήφθη στην Αυλή του Φιλίππου της Μακεδονίας, όπου δίδαξε το διάδοχο του θρόνου Αλέξανδρο. Το 335 επανήλθε ο Αριστοτέλης στην Αθήνα και ίδρυσε το λεγόμενο Λύκειο, του οποίου τα ερείπια ανακαλύφθηκαν πρόσφατα στο κέντρο της Αθήνας. Οι διαλέξεις του Αριστοτέλη καταγράφηκαν σε 150 τόμους (βιβλία), τα οποία περιείχαν αφενός τις πρωτότυπες σκέψεις του Σταγειρίτη φιλόσοφου και αφετέρου σχεδόν το σύνολο των γνώσεων εκείνης της εποχής. Πολλοί από αυτούς τους τόμους πουλήθηκαν από τους μαθητές του Αριστοτέλη, άλλοι λεηλατήθηκαν από τους Ρωμαίους και τα περισσότερα αντίγραφά τους καταστράφηκαν στις συστηματικές πυρπολήσεις των βιβλιοθηκών από τον 4 ο αιώνα μ.Χ. και ύστερα. Ό,τι διασώθηκε δε από αυτές τις πυρπολήσεις, καταστράφηκε κατά την κατάληψη και λεηλασία της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 13 ο αιώνα. Σωτήριες για τα συγγράμματα του Αριστοτέλη αποδείχτηκαν οι μεταφράσεις τους στα αραβικά. Ήδη από τον 5 ο αιώνα είχαν μεταφραστεί πολλά συγγράμματα Ελλήνων σοφών από τους Νεστοριανούς (οπαδοί μιας χριστιανικής παραλλαγής) στη συριακή γλώσσα της εποχής (διάλεκτος της αραμαϊκής) και είχαν αξιοποιηθεί στις ακμάζουσες σχολές της Περσίας. Αυτές και άλλες νεότερες μεταφράσεις χρησιμοποιήθηκαν για μελέτη και διδασκαλία κατά την άνθιση του αραβικού πολιτισμού στο χαλιφάτο της Βαγδάτης και αλλού. Με την ανάπτυξη των πανεπιστημίων στη Δυτική Ευρώπη, αφενός μεταφράστηκαν τα σχολιασμένα αριστοτελικά κείμενα από την αραβική στη λατινική και άλλες δυτικές γλώσσες, αφετέρουν επανήλθαν στο προσκήνιο διάφορα αντίγραφά τους στην ελληνική γλώσσα που είχαν διασωθεί από τις καταστροφές και είχαν διαφυλαχτεί, κατά κανόνα σε μοναστήρια. Ο Αριστοτέλης είναι ένα από τα καθολικότερα πνεύματα του παγκόσμιου πολιτισμού, αφού ασχολήθηκε με όλα τα επιστημονικά και φιλοσοφικά θέματα της εποχής, συνδυάζοντας τη φιλοσοφική θεώρηση με την εμπειρική παρατήρηση. Η επίδραση της αριστοτελικής φιλοσοφίας υπήρξε ανεκτίμητη, τόσο κατά τους αρχαίους όσο και κατά τους νεότερους χρόνους και σε ορισμένους τομείς μέχρι σήμερα. Αποφασιστική ήταν επίσης η επιρροή της σκέψης του Αριστοτέλη στον αραβικό κόσμο και στη μεσαιωνική Δυτική Ευρώπη, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως.
|
| |
|
| |
Πολλές από τις διαπιστώσεις του Αριστοτέλη στον τομέα των φυσικών επιστημών ήταν όμως εσφαλμένες, επειδή δεν υπήρχε στην αντίληψη των αρχαίων μελετητών το πείραμα, όπως καθιερώθηκε από την Αναγέννηση και μετά. Συγκεκριμένα, ο μεγάλος αυτός φυσιοδίφης ισχυριζόταν, μεταξύ άλλων ότι:
- Τα σώματα πέφτουν με τόσο μεγαλύτερη ταχύτητα στη Γη, όσο μεγαλύτερο είναι το βάρος τους - μία αντίληψη που αμφισβητήθηκε ήδη κατά τη βυζαντινή εποχή (Φιλόπονος) και ανατράπηκε με τα πειράματα του Γαλιλαίου.
- Κυρτά μήκη δεν είναι δυνατόν να αποδοθούν με μήκη ευθύγραμμων τμημάτων. Ο Αρχιμήδης είχε διατυπώσει αργότερα μία αρχή για τη μέτρηση κυρτών γραμμών, επιφανειών και σωμάτων, αλλά θεωρήθηκε εσφαλμένη, ήδη επειδή δεν συμφωνούσε με τις αντιλήψεις του Αριστοτέλη. Στην Αναγέννηση επαναδιατυπώθηκε γενικευμένα αυτή η αρχή από τον Bonaventura Cavalieri (1598-1641).
- Όλα τα υλικά σώματα στη Γη προκύπτουν από τέσσερα βασικά στοιχεία, γαία, ύδωρ, αήρ και πυρ (Εμπεδοκλής), στα οποία προστίθεται και ένα πέμπτο στοιχείο, ο αιθέρας, μέσα στο οποίο κινούνται τα ουράνια σώματα. Αυτές οι αντιλήψεις καταργήθηκαν σταδιακά από τον Boyle, τον Huygens και τον Lavoisier και οριστικά από την ατομική θεωρία των Thomson, Rutherford και Bohr.
- Για να κινηθεί ένα σώμα, «ανοίγει» μπροστά του ο αέρας και κλείνει πίσω του και έτσι προωθείται η κίνησή του. Ένα σώμα δεν είναι δυνατόν να κινηθεί, όταν δεν έχει γύρω του αέρα. Με τη Μηχανική του Νεύτωνα δημιουργήθηκε η σωστή αντίληψη που ισχύει και σήμερα, για τους κανόνες και νόμους της κίνησης των σωμάτων.
- Τα είδη του ζωικού και φυτικού βασιλείου υπάρχουν στη Γη ακριβώς όπως προέκυψαν αρχικά. Αυτή η αντίληψη που ανατράπηκε από το Δαρβίνο το 19ο αιώνα, συντηρείται μέχρι σήμερα σχεδόν αποκλειστικά από ορισμένους εκκλησιαστικούς κύκλους.
Και πέρα από αυτά, ο Αριστοτέλης είχε θρησκόληπτες ιδέες για τη ζωή και τον κόσμο και επίσης ολοκληρωτικές απόψεις για τη συγκρότηση της ιδανικής πολιτείας. Προπαγάνδιζε την αθανασία της ψυχής, το προφητικό μήνυμα των ονείρων και τη ματαιότητα της επίγειας ζωής, απόψεις που υιοθετήθηκαν αυθωρεί από τους χριστιανούς πατέρες και ενσωματώθηκαν στη διδασκαλία τους. Για τους ανθρώπους είχε ο Αριστοτέλης σαφείς διαχωρισμούς : γεννιούνται ελέω θεού λίγοι προικισμένοι και σοφοί και πολλοί, ο όχλος, βάναυσοι, γυναίκες και δούλοι που δεν είναι δυνατόν να κυβερνηθούν παρά μόνο με τη βία. Επίσης, «για τους υπερέχοντες άνδρες δεν ισχύει ο νόμος, διότι αυτοί οι ίδιοι είναι ο νόμος!» Αυτές οι «αριστοκρατικές» αντιλήψεις φαίνεται να αποτέλεσαν και το εισιτήριο του Αριστοτέλη στην Αυλή του Φιλίππου με την ιδιότητα του δασκάλου του νεαρού Αλέξανδρου. Περίπου 21 αιώνες αργότερα κατηγορούσαν ο Montesquieu και ο Rousseau τον Αριστοτέλη ότι έβγαζε συμπεράσματα μπερδεύοντας αίτιο και αποτέλεσμα, «έπαιρνε το αποτέλεσμα για αιτία». Εξ αιτίας του μεγάλου κύρους του σημαντικότερου αυτού διανοητή της Αρχαιότητας και του γεγονότος ότι είχαν υιοθετηθεί οι απόψεις του κατά ένα σημαντικό μέρος από τη χριστιανική εκκλησία, αποθαρρύνθηκαν οι ερευνητές του Μεσαίωνα να ανασκευάσουν τις εσφαλμένες απόψεις του στον τομέα των φυσικών επιστημών, όπως συνέβη αργότερα, κατά την Αναγέννηση. Οι αντιλήψεις του Αριστοτέλη για το ρόλο της επιστήμης παρεμπόδισαν την αξιοποίηση των επιστημονικών γνώσεων για την καλυτέρευση της ζωής και της δουλειάς των ανθρώπων : η επιστήμη καλλιεργείται « ου χρήσεως ένεκεν» και είναι περισσότερο επιστήμη όσο λιγότερο σχετίζεται με τις ανάγκες της ζωής, « της εαυτής ένεκεν και του ειδέναι χάριν...» Αυτές οι αριστοτελικές αντιλήψεις που διαδόθηκαν και διαμορφώθηκαν αργότερα από τους Ρωμαίους φιλοσόφους, εμπόδισαν την αξιοποίηση των επιστημονικών και τεχνικών επιτευγμάτων για τις καθημερινές ανάγκες των ανθρώπων. |
| |
| Κήπος |
| |
'Αλλη Σχολή στην Αθήνα ήταν αυτή του Επίκουρου (341-270 π.Χ.), η οποία ονομαζόταν Κήπος, λόγω της επιθυμίας του ιδρυτή της να διδάσκει στη φύση. Ο Κήπος αυτός ήταν ένα κτήμα που αγόρασε ο Επίκουρος μεταξύ Διπύλου και Ακαδημίας, κάπου στον Κολωνό, όπου δίδασκε και δεχόταν μαθητές από όλο τον πολιτισμένο κόσμο. Ο Επίκουρος γεννημένος στη Σάμο, γιος του Νεοκλέους, μετανάστη από την Αθήνα, ανδρώθηκε μέσα στο κλίμα της πολιτικής και πνευματικής ανατροπής των διαδόχων του Αλεξάνδρου και συσπείρωσε γύρω του άτομα δημοκρατικών αντιλήψεων, τα οποία είχαν πικρές εμπειρίες από την αυτοκρατορική συγκρότηση της διευρυμένης ελληνιστικής πολιτείας. Είχε φυσιοκρατικές αντιλήψεις και μίλαγε ενάντια στις δεισιδαιμονίες, τη μαντική, τα θρησκευτικά ιερατεία και τους δημοκόπους πολιτευτές, προκαλώντας έτσι την αντιπάθεια των κατεστημένων ολιγαρχικών κύκλων. Στην επικούρεια διδασκαλία διαιρείται η φιλοσοφία, η οποία θεωρείται φάρμακο της ψυχής, σε τρεις τομείς, τη φυσική, τη λογική και την ηθική. Κύριος σκοπός του ανθρώπου πρέπει να είναι η κυριαρχία επί των πράξεών του, ενώ η γαλήνη και η αταραξία, μαζί με την ηθική αρετή οδηγούν στην πνευματική ευδαιμονία. Ο άνθρωπος πρέπει, επίσης, να επιζητά την ηδονή, τόσο με την έννοια της ευχαρίστησης που προσφέρει η συνειδητή ζωή, η καλλιέργεια του πνεύματος και η άσκηση της αρετής, χωρίς έπαρση και αυτοπροβολή, όσο και με την έννοια της απουσίας σωματικού πόνου και ψυχικής ταραχής. Και για όσους, ήδη στην Αρχαιότητα, είχαν τάση να παρεξηγήσουν ή να συκοφαντήσουν τους επικούρειους, έγραφε ο μεγάλος φιλόσοφος σε επιστολή του προς τον Μενοικέα : « Όταν λέμε ότι σκοπός είναι η ηδονή, δεν εννοούμε τις ηδονές του ασώτου και αυτές που βρίσκονται μέσα στις απολαύσεις, όπως νομίζουν μερικοί που το αγνοούν και δεν το παραδέχονται ή είναι κακώς πληροφορημένοι. Αλλά εννοούμε να μην πονάει το σώμα και να μην ταράσσεται η ψυχή.»
Συμπύκνωμα των επικούρειων αντιλήψεων ήταν ο χαρακτηρισμός λάθε βιώσας για μια σωστή ζωή που σημαίνει στα νεοελληνικά «να περνάς τη ζωή σου απαρατήρητος, να μην επιδιώκεις την προβολή». Η φυσική φιλοσοφία του Επίκουρου επηρεάστηκε από τη διδασκαλία του Δημόκριτου (~470/460-360 π.Χ.), ο οποίος υποστήριζε ότι και η ψυχή αποτελείται από λεπτότατα άτομα που διασκορπίζονται μετά το θάνατο του ανθρώπου. Η αντίληψη του Επίκουρου είναι λοιπόν σαφώς υλιστική και δεν δέχεται οποιαδήποτε «μετά θάνατον ζωή». Ο Επίκουρος δεν θεωρούσε τα ουράνια σώματα θεϊκές μονάδες με αυτοτελή βούληση κλπ., αντίθετα προς τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Γράφει δε ότι τα ουράνια σώματα πήραν από την αρχή το σφαιρικό τους σχήμα, αλλά και την αναγκαιότητα και περιοδικότητα των κινήσεών τους, και δεν αποτελούν «μακάριες και άφθαρτες οντότητες». Σήμερα γνωρίζουμε ότι αυτές οι εικασίες του Επίκουρου, τις οποίες είχε προσεγγίσει διαισθητικά ο μεγάλος φιλόσοφος, δεν απέχουν σημαντικά από τα επιστημονικά ευρήματα και τη σημερινή γνώση μας για τα ουράνια σώματα. Οι θεοί, κατά την επικούρεια αντίληψη, δεν ανακατεύονται στα ανθρώπινα, δεν κάνουν χάρες και δεν δέχονται δώρα. Αν έκαναν δε πράγματι οι θεοί όσα τους ζητούσαν οι άνθρωποι, θα εξαφανιζόταν η ανθρωπότητα, γιατί όλοι επιζητούν και εύχονται το κακό των άλλων ... Η αξία της γνώσης, υποστηρίζει ο Επίκουρος, αντίθετα με τον Αριστοτέλη, μετριέται με τη χρησιμότητάς της. Η γνώση πρέπει να βοηθάει για να εκλείψουν οι δεισιδαιμονίες και οι πλάνες και για να κατακτήσει ο άνθρωπος το ανώτερο αγαθό που είναι η ψυχική γαλήνη. Δεν υπάρχει και δεν χρειαζόμαστε γνώση που δεν έχει σχέση με τη ζωή, που δεν μεγαλώνει την ευτυχία μας, που δεν μειώνει τον πόνο μας - επικούρειες αντιλήψεις που επικράτησαν οριστικά από την Αναγέννηση και εντεύθεν. Αντίθετα με τον Αριστοτέλη, ο Επίκουρος θεωρεί τις γυναίκες ισότιμες στην κοινωνική ζωή με τους άνδρες και τις δέχεται ως μαθήτριες στη Σχολή. Επίσης ισότιμη ανθρώπινη αντιμετώπιση αξίζουν οι δούλοι, το όνομα ενός εκ των οποίων, Μυς, διασώθηκε σε μας από τον ιστορικό Λαέρτιο. Η επικούρεια σκέψη παίζει σημαντικό ρόλο στην ιστορία της φιλοσοφίας, παράλληλα θεωρείται δε ότι επηρέασε καθοριστικά το ρωμαϊκό πολιτισμό. Παρ' όλα αυτά, το μένος των ολιγαρχικών και στη συνέχεια των θρησκόληπτων ενάντια στον Επίκουρο ήταν μεγάλο. Περίπου 300 χρόνια μετά τον Επίκουρο γράφει ο Πλούταρχος ότι ο μεγάλος φιλόσοφος προσπάθησε να ανατρέψει τους «θεσμούς της πόλης» και ότι θεωρούσε τον εαυτό του «σοφότερο από τον Πλάτωνα». Γι' αυτές λοιπόν τις αντιλήψεις έπρεπε, σύμφωνα με τον Πλούταρχο που είχε ο ίδιος θεοκρατικές και ολιγαρχικές προτιμήσεις, να μαστιγωθούν όλοι οι επικούρειοι, όχι με το απλό μαστίγιο αλλά με το αστραγωτό! Αυτό δείχνει ότι οι επικούρειες φυσιοκρατικές αντιλήψεις ήταν ισχυρές για πολλούς αιώνες μετά το θάνατο του φιλοσόφου. Ο σπουδαίος αυτός φιλόσοφος δεν έτυχε μέχρι σήμερα, λόγω των δημοκρατικών και φυσιοκρατικών του αντιλήψεων, σωστής προβολής μέσα από τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήματα, τα οποία κατά κύριο λόγο στηρίζουν ακόμα ολιγαρχικές και θεοκρατικές αντιλήψεις. Μερικοί σύγχρονοι δυσφημιστές εξηγούν μάλιστα, κάνοντας μεταφραστικά άλματα ότι το λάθε βιώσας (= να ζεις απαρατήρητος) του Επίκουρου σημαίνει πως κάποιος ζει λαθραία, σε βάρος των άλλων, δείγμα της διαχρονικής οπισθοδρομικής αθλιότητας που υποστηρίζεται κατά κανόνα από μηχανισμούς προπαγάνδας, θεσμοποιημένους και άτυπους.
|
| |
| Στοά |
| |
Η τέταρτη σημαντική σχολή της αρχαίας Αθήνας ήταν η λεγόμενη Στοά, από το γεγονός ότι συγκροτήθηκε και λειτουργούσε στην Ποικίλη Στοά της πόλης. Ιδρυτής της ήταν ο Ζήνων (~335- ...), από το Κίτιον της Κύπρου, μάλλον φοινικικής καταγωγής, όπως αναφέρει ο Διογένης Λαέρτιος στην «Ιστορία της Φιλοσοφίας» που συνέγραψε. Κύρια διδασκαλία του στωικισμού ήταν η αθανασία της ψυχής, η ύπαρξη θείας πρόνοιας και ανάγκη για ασκητικό τρόπο ζωής, τον οποίο υλοποιούσε παραδειγματικά ο ιδρυτής της. Αυτές οι απόψεις υιοθετήθηκαν αργότερα αυτούσιες από το χριστιανισμό. Ο στωικός άνθρωπος έπρεπε να αποφεύγει τις υπερβολές που οδηγούν στην ταραχή και στην ανησυχία και να εναρμονίζει τη ζωή του με τη λογική.
 |
Ο Ζήνων έδινε σημασία στις έννοιες της ηθικής, του καθήκοντος και της δικαιοσύνης. Ο σημαντικός αυτός φιλόσοφος διακήρυττε επίσης, πως ο άνθρωπος έχει εκ φύσεως την τάση να αποκτά φίλους και να δημιουργεί οικογένεια. 'Αρα, επιβάλλεται η συμμετοχή του ανθρώπου στην κοινωνία, στην οποία πρέπει να ζει ενταγμένος ως δημιουργικό και ενεργό μέλος. Βέβαια, η ενεργή συμμετοχή στην πολιτική ζωή του τόπου του, εξαρτάται αποκλειστικά από το ίδιο το κράτος και την ποιότητα της πολιτικής που προσφέρει στους πολίτες του. Κατά μία εκδοχή ο Ζήνων έζησε 72, κατά μία άλλη 98 χρόνια. Σε κοσμολογικά θέματα υποστήριζε ο Ζήνων ότι το σύμπαν ολόκληρο (τότε η Γη και τα ορατά ουράνια σώματα) «εκπυρώνεται και ανασυντίθεται εκ νέου κατά συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα». Είχε δηλαδή την αντίληψη μίας ανακύκλωσης των συμπαντικών υλικών. Στις αρχές του 21 ου αιώνα φαίνεται ότι επαληθεύονται οι εικασίες του Ζήνωνα για «εκπυρωτικό σύμπαν» . δηλαδή αυτό φαίνεται να ακολουθεί μια αέναη αλυσίδα αναγεννήσεων με μία αρχική «μεγάλη έκρηξη» (big bang) και συνεχή διαστολή για κάποια δισεκατομμύρια ή τρισεκατομμύρια χρόνια, μέχρι να συμπυκνωθεί εκ νέου και να ακολουθήσει ένας νέος κύκλος ζωής με νεότερη έκρηξη. Οι φιλοσοφικές ιδέες των στωικών ήταν επηρεασμένες από την παρακμή της πόλης και το πέρασμα στα εκτεταμένα βασίλεια και τις αυτοκρατορίες. Η ιδέα για συγχώνευση όλων των λαών και των παραδόσεών τους σε ένα κράτος (κάτι σαν τη σημερινή παγκοσμιοποίηση), με ενιαία ιδεολογία-πίστη και με ένα αυτοκράτορα, οδήγησε σταδιακά στη θεολογική υποστύλωση ενός θεού ( μονοθεϊσμός) που αναθέτει στο βασιλιά ή αυτοκράτορα το ρόλο μεσάζοντα προς τον κόσμο. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι αυτές οι απόψεις υιοθετήθηκαν από τους χριστιανούς «πατέρες», οι οποίοι μάλιστα ανακήρυξαν τον επιφανέστερο Ρωμαίο στωικό, τον Σενέκα, σχεδόν προφήτη των μονοθεϊστικών θρησκειών. |
|
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου