. Η περιπέτεια της φιλοσοφίας στο τέλος του αρχαίου κόσμου

16. Η περιπέτεια της φιλοσοφίας στο τέλος του αρχαίου κόσμου

16.1. Νέο κρασί σε παλιά δοχεία;

Οι μετασχηματισμοί της φιλοσοφίας δεν είχαν τέλος κατά τους τελευταίους αιώνες της αρχαιότητας. Σκοπός της τώρα δεν είναι τόσο η γνώση του κόσμου, αυτού εδώ του αισθητού κόσμου· ούτε, βεβαίως, η αλλαγή του. Δεν είναι μόνο (αν ήταν κάποτε μόνο) η επιδίωξη της θεωρητικής σοφίας. Δεν είναι μόνο (όπως ήταν κάποτε κυρίως) μια αἵρεσις βίου, η επιλογή ενός τρόπου ζωής από τους πολλούς διαθέσιμους.

Οι έξι πιο αγαπητοί ορισμοί της φιλοσοφίας, που κυκλοφορούσαν στα σχολικά εγχειρίδια κατά την Ύστερη Αρχαιότητα και για τουλάχιστον χίλια χρόνια, δείχνουν ποιος ήταν ο χαρακτήρας και ο ρόλος της φιλοσοφίας. Η φιλοσοφία ορίζεται ως η γνώση ανθρώπινων και θεϊκών πραγμάτων, ορατών και αοράτων. Σύμφωνα με το πλατωνικό παράδειγμα, σχετίζεται με τη ζωή του ανθρώπου: είναι μελέτη θανάτου, μας προετοιμάζει για την έξοδο από αυτή τη ζωή (μήπως και για την είσοδο σε κάποια άλλη;), και ὁμοίωσις πρὸς τὸν Θεόν, πορεία μίμησης ενός ανώτερου προτύπου. Επιπλέον, κατά την αριστοτελική εκδοχή της, είναι η ύψιστη τέχνη και επιστήμη (τέχνη τεχνῶν καὶ ἐπιστήμη ἐπιστημῶν). Τέλος, κατά τον πολύ παλαιό ετυμολογικό ορισμό της, η φιλοσοφία είναι η αγάπη προς τη σοφία, η κίνηση προς αυτή, μια και η κατάκτηση της σοφίας είναι αδύνατη από τον άνθρωπο και αποτελεί προνόμιο του Θεού.

Οι χριστιανοί δέχονταν και επαναλάμβαναν τους παραπάνω ορισμούς της φιλοσοφίας, προχωρούσαν όμως και σε μια άλλη διαίρεσή της. Από τη μια πλευρά είναι η φιλοσοφία των εθνικών, η ἔξωθεν, η ματαία φιλοσοφία, και από την άλλη πλευρά η δική τους, η αληθινή, η ὄντως φιλοσοφία. Εδώ η διάκριση δεν είναι απλώς περιγραφική αλλά αξιολογική. Ο πραγματικός φιλόσοφος είναι πλέον ο χριστιανός.

Ο χριστιανός συνέχιζε να φορά την τήβεννο του φιλοσόφου και ουσιαστικά δεν απαρνιόταν τη φιλοσοφική παιδεία του· παράλληλα, και κυρίως, ήταν ένας θεολόγος. Υπήρχαν χριστιανοί στοχαστές (σαν τον Γρηγόριο Νύσσης ή τον Ψευδοδιονύσιο Αρεοπαγίτη) που μπορούν να ονομαστούν «πλατωνικοί», με την έννοια ότι χρησιμοποίησαν όσες θεωρητικές αρχές του Πλατωνισμού τούς φάνηκαν κατάλληλες για να υπερασπιστούν τον λογικό χαρακτήρα των πεποιθήσεών τους και για να ασκήσουν κριτική στους αντιπάλους τους. Όπως ο Πλατωνισμός της Ύστερης Αρχαιότητας «απορρόφησε» τις άλλες φιλοσοφικές παραδόσεις, ήρθε η ώρα του να τον εκμεταλλευτεί ο χριστιανισμός.