Γράφει ο Δημήτρης Τσινικόπουλος

Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΑΘΕΪΣΜΟΥ

Μια Κριτική στη Νέα Α-θεολόγια

ANTIΛΟΓΟΣ

Γράφει ο Δημήτρης Τσινικόπουλος

Η αθεΐα, η πίστη δηλαδή στην ανυπαρξία Θεού ως υπερτάτου όντος, είναι αρχαιότατο ατομικό φαινόμενο. Τόσο αρχαίο, όσο σχεδόν και η πίστη στην ύπαρξη του Θεού. Μόνο που η πίστη στην ύπαρξη Θεού (ή θεών) είναι ασφαλώς αρχαιότερη και φαινόμενο καθολικόν. Ενώ η αθεΐα αποτελεί φαινόμενο μεταγενέστερο και περιορισμένο κυρίως σε φιλοσοφικούς κύκλους.
Τον Θεό, ως διευθύνοντα τον κόσμο, ως «κινούν ακίνητον», ως «αεί γεωμετρούντα», ήθελαν και οι κορυφαίοι στοχαστές της ελλαδικής αρχαιότητος. Θαλής, Πυθαγόρας, Αναξαγόρας, Ηράκλειτος, Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης κ.ά. Στη Δύση, ό,τι γνωρίζουμε και πιστεύουμε για το Θεό προέρχεται από τη Βίβλο και την αρχαία ελληνική φιλοσοφία.
Βέβαια, δεν έλειψαν και οι αθεϊστές και οι υλιστές σοφοί της αρχαιότητας που δεν χρειάστηκαν το Θεό για να ερμηνεύσουν την ύπαρξη του κόσμου και την εν αυτώ αρμονία. Τέτοιοι ήταν ο Γοργίας, ο Επίκουρος, ο Λουκρήτιος και μερικοί άλλοι, αν και, όχι ακραιφνώς άθεοι. Ήσαν «ηρέμα άθεοι».
Χαρακτηριστικό πάντως του ανθρώπου, εκτός από τη πίστη του σε θεό ή θεούς, είναι η έμφυτη ανάγκη του επικοινωνίας με το θείο, το υπέρ-εγώ του. Η θρησκεία (re-ligare = «ξανά δένω») αυτό το σκοπό έχει. Να συντελέσει στην αρχική επαφή του ανθρώπου με το θείον.

Η Εμφάνιση της Σύγχρονης Αθεολογίας

Ωστόσο, στην ιστορία κατά διαστήματα εμφανίστηκαν μετά τον 18^ο αιώνα στην Ευρώπη, κυρίως, ισχυρά αθεϊστικά ρεύματα. Τέτοια ήταν η ορθολογιστική κίνηση των Γάλλων διαφωτιστών που καταφέρθηκε περισσότερο εναντίον της οργανωμένης Καθολικής Εκκλησίας (αντι-κληρικαλισμός), η Γαλλική επανάσταση, με έμφαση στη raison (λόγο), η Μαρξιστική θεωρία, η υλιστική κοσμοθεωρία των Χόλμπαχ-Μπύχνερ-Ελβέτιους, ή Δαρβινική θεωρία, ή «θεολογία του θανάτου του Θεού» κ.λπ.
Παράλληλα, η αύξηση της επιστημονικής γνώσης, έθεσε εν αμφιβόλω το κοσμοείδωλον της θρησκευτικής ιδεολογίας, ενώ εκ παραλλήλου, η τεχνολογική γνώση, έθεσε πολλά νέα ερωτήματα για πολλά παλιά δόγματα. Έτσι, ο νεωτερικός άνθρωπος φάνηκε να παραπαίει ανάμεσα σε παραδόσεις αιώνων και συνήθειες λατρευτικές του παρελθόντος, και στην αμφισβήτηση των παραδοσιακών θρησκευτικών πεποιθήσεων και δογμάτων.
Ήδη όμως, ο νεο-φονταμενταλισμός, τόσο χριστιανικής κοπής όσο μουσουλμανικής προέλευσης που έχει δημιουργήσει πολλά συγκρουσιακά προβλήματα σε Δύση και Ανατολή, και όπως φαίνεται θα εξακολουθήσει να παράγει και στο μέλλον, με τρομοκρατικές και εγκληματικές ενέργειες παντός είδους, καθώς και το κίνημα του νεο-δημιουργισμού στην Αμερική, έχουν ξεσηκώσει Αριστερούς κυρίως διανοητές στη Δύση σε μια σταυροφορία εναντίον των θρησκειών, με στόχο την κατάργησή τους ή εν πάση περιπτώσει τη συρρίκνωσή τους. Και τούτο, με την επίκληση διαφόρων επιχειρημάτων, και, κυρίως, ότι η μεν πίστη στο Θεό είναι άχρηστη (ανεπιβεβαίωτη ούτως ή άλλως φαντασιοσκοπία) οι δε θρησκείες, κυρίως οι μονοθεϊστικές, είναι αναχρονιστικά κατάλοιπα, πρόξενοι πολλών δεινών και προβλημάτων στο σύγχρονο άνθρωπο.

Οι Νέοι Α-θεολόγοι

Κύριος εκπρόσωπος αυτής της νέας α-θεολογίας στην εποχή μας, όπως ονομάστηκε από μερικούς η ορμητική επανάκαμψη της αθεϊστικής ιδεολογίας, είναι ο διάσημος Άγγλος νεο-δαρβινιστής Ρίτσαρντ Ντόκινς γνωστός στην Ελλάδα από τα βιβλία του Το Εγωιστικό γονίδιο και, Ο Τυφλός Ωρολογοποιός. Αυτός, στο τελευταίο ογκώδες βιβλίο του με τον προκλητικό τίτλο The God Delusion (Η Πλάνη του Θεού) δεν αρκείται στο να πει ότι ο Θεός είναι ένας «φανταστικός φίλος» (;) του ανθρώπου, που τον επινόησε ο πρωτόγονος για να εξηγήσει τα (κατ’ αυτόν) ανεξήγητα φυσικά φαινόμενα, δηλαδή επινοήθηκε ως αποτέλεσμα ανθρώπινου φόβου, μαγείας και άγνοιας και, παραδόξως επέζησε μέχρι την εποχή μας, αλλά, στρέφεται με πολλά και διάφορα επιχειρήματα εναντίον των Αβρααμικών μονοθεϊσμών (Ιουδαϊσμού, Χριστιανισμού, Μωαμεθανισμού), καταδείχνοντας τα μειονεκτήματα και τα κενά τους.
Άλλος διάσημος διανοητής, σφοδρός επικριτής του θεϊσμού και της χριστιανικής θρησκείας, είναι ο Σλοβένος φιλόσοφος Σλαβόϊ Ζίζεκ, γνωστός με το έργο του Η Μαριονέτα και ο Νάνος, με επεξηγηματικό τίτλο Ο Διαστροφικός Πυρήνας του Χριστιανισμού (2005), όπου μέσα σε 260 σελίδες, ασκεί δριμεία κριτική (μέσω και της ψυχανάλυσης) στις θρησκείες και ιδιαίτερα στη Βίβλο και στον Ιουδαιο-Χριστιανισμό και τα δόγματά του.
Θα πρέπει ακόμα να μνημονεύσουμε τον φιλόσοφο Ντάνιελ Ντένες, ο οποίος με το βιβλίο του Λύνοντας τη Μαγεία: Η Θρησκεία ως Φυσικό Φαινόμενο, παρουσιάζει επιχειρήματα κατά του «εφυούς σχεδίου», και κατά της θρησκείας εν γένει, η οποία επικρίνεται γιατί εξακολουθεί να παίζει τεράστιο ρόλο στη σύγχρονη ζωή και διεκδικεί ακόμα μεγαλύτερο…
Τέλος, αν και όχι τελειωτικά, ένας άλλος φιλόσοφος, ο Γάλλος Μισέλ Ονφρέ, με το βιβλίο του Πραγματεία περί Αθεολογίας (ελλ. μεταφρ. 2006) επιτίθεται λάβρος εναντίον της πίστης στο Θεό, εναντίον της θρησκείας και, ιδιαίτερα, εναντίον του μονοθεϊσμού και των ψευδών του, όπως τα αποκαλεί. Διότι, οι μονοθεϊστικές θρησκείες παράγουν πολιτικά αποτελέσματα, υμνούν κατά καιρούς δικτατορίες, ευλογούν όπλα και πολέμους, αλλά και, έχουν καταστρέψει το σώμα, περιφρόνησαν την εδώ ζωή, καταδίκασαν τις ηδονές και τις ορμές, υποβίβασαν τη γυναίκα, φυλάκισαν την λογική κ.ά.

Τέσσερα Επιχειρήματα Κατά της Α-θεολογίας

Μια αντικειμενική και νηφάλια θεώρηση της επιχειρηματολογίας αυτής της νέας πολεμικής κατά της θρησκείας, και, ιδιαίτερα, κατά του Ιουδαιο-Χριστιανισμού, μπορεί να καταδείξει την ανεπάρκεια και την αναποτελεσματικότητά της. Επισημαίνω εδώ τα εξής επί μέρους σημεία:
Πρώτον. Η επιχειρηματολογία της σύγχρονης α-θεολογίας, δεν έχει σχεδόν τίποτα το καινούργιο να παρουσιάσει σε σχέση με τα παλιά τετριμμένα επιχειρήματα των προλαλησάντων αθεϊστών. Επαναλαμβάνονται από τους νέους αθεϊστές, οι γνωστές αιτιάσεις των υλιστών του 18^ου-19^ου αιώνα, επαναφέρεται η επιχειρηματολογία του Νίτσε, και του Φόιερμπαχ και του Φρόιντ, επανακάμπτει ο αθεϊσμός του Ένγκελς και του Μαρξ, επιστρατεύεται η ειρωνεία του Βολταίρου, τίθενται ξανά και ξανά τα γνωστά ερωτήματα του Καμύ, «γιατί το κακόν», αφού υπάρχει Θεός κ.λπ.
Ταυτόχρονα, όμως, αφήνονται αναπάντητα θεμελιακά ερωτήματα όπως: της αρχής του κόσμου, της αρχής της ζωής, του ανθρώπου και της συνειδήσεως του ανθρώπου καθώς και της ελευθερίας του. Αυτά τα ερωτήματα, που κατά τον Ντόκινς, είναι θέματα που απασχόλησαν την επιστήμη του 20^ου αιώνα και θα εξακολουθούν να την απασχολούν σ’ όλο τον 21^ο αιώνα. Με άλλα λόγια, ενώ η επιστήμη αγνοεί τη λύση στα μεγάλα μεταφυσικά προβλήματα, η νέα-α-θεολογία έρχεται να επιτεθεί εναντίον της θρησκείας με βάση όχι την επιστημονική γνώση αλλά την ιδεολογία, την πιθανολογία και τη δική της ερμηνεία, η οποία βεβαίως, σφόδρα ερίζεται και αμφισβητείται αφού εξέρχεται των ορίων της επιστήμης. Ο ίδιος ο Ντόκινς αναγνωρίζει ότι ο ισχυρισμός ότι υπάρχει μια υπεράνθρωπη υπερφυσική νοημοσύνη, δεν μπορεί να διαψευστεί, και ότι το εφυές σχέδιο αποτελεί εν πάση περιπτώσει επιστημονική θεωρία.
Αλλά αν είναι έτσι, γιατί θα πρέπει να προτιμηθεί το Δαρβινικό μοντέλο για την ύπαρξη της ζωής και του κόσμου, από μια άλλη εναλλακτική λύση ή θεωρία; Γιατί όλη αυτή η σφοδρή πολεμική εναντίον της πίστης σε ένα υπέρτατο ον, τη στιγμή που δεν μπορεί να διαψευσθεί ή ν’ ανταποδειχτεί η ύπαρξή του; Ακόμα, φαίνεται να ξεχνά ο Ντόκινς, πως ο δάσκαλός του ο Δαρβίνος, όχι μόνο δεν απέρριψε την ιδέα υπέρτατου όντος, αλλά παραδέχθηκε ότι οι μεγαλύτεροι επιστήμονες ήσαν θεϊστές…
Δεύτερον. Οι περισσότεροι εκπρόσωποι αυτού του σύγχρονου κινήματος της α-θεολογίας, δεν είναι επιστήμονες αλλά φιλόσοφοι. Ενώ δεν έχω τίποτα εναντίον της φιλοσοφίας, (μάλιστα κάνω χρήση των μεθόδων της κι εγώ, και ιδίως αρέσκομαι στις σκέψεις μεγάλων διανοητών), είναι αξιοπαρατήρητο ότι οι φιλόσοφοι αυτοί της α-θεολογίας, στηριζόμενοι στην ελευθεριότητα του στοχασμού τους, χρησιμοποιούν επιχειρήματα και κείμενα αρχαία για τη κριτική τους ενάντια στη θρησκεία, κατά το δοκούν, αγνοώντας επιδεικτικά μερικές φορές τα όρια ή τα συμπεράσματα της επιστήμης. Ο Ονφρέ λόγου χάριν, κάνει χρήση μιας νευρώδους γραφής και πολεμικής ρητορικής αλλά μηδαμινής (ανύπαρκτης) βιβλιογραφίας, για να στηρίξει τις θέσεις του, παίρνοντας σαν δεδομένο ότι όλα όσα υποστηρίζει ιστορικά ή ερμηνευτικά είναι αυταπόδεκτα και αναντίρρητα. Αυτό το φαινόμενο βέβαια, έχει την εξήγησή του. Διότι το ισχυρίζεσθαι και στοχάζεσθαι είναι εύκολον και παντός, αλλά το ερευνάν και αποδεικνύειν είναι επίμοχθον και ου παντός ανδρός. Sapiens ninil affirmat quod non probet, έλεγαν οι αρχαίοι Ρωμαίοι (Ο σώφρων δεν βεβαιώνει κάτι χωρίς απόδειξη). Και οι εν λόγω επικριτές της θρησκείας, συλλαμβάνονται σε πολλά σημεία να ισχυρίζονται και να βεβαιώνουν, χωρίς να τεκμηριώνουν και να αποδεικνύουν τους ισχυρισμούς τους.
Τρίτον: Ένα μεγάλο μέρος της επιχειρηματολογίας των νέων αθεϊστών στηρίζεται σε προκαταλήψεις και παρανοήσεις. Ο Ντόκινς, ως νέος Δαρβίνος, ακολουθώντας τον πάτρωνά του, αποκαλεί το Θεό της Παλαιάς Διαθήκης, άδικο, μνησίκακο, εκδικητικό, αιμοδιψή, γενοκτόνο, μισογύνη, μεγαλομανή κ.λπ. Κι όλα αυτά, γιατί αγνοεί ή μάλλον θέλει να αγνοεί, ότι πολλά χωρία της Παλαιάς Διαθήκης είναι σε ποιητική γλώσσα γραμμένα, είναι μεταφορικά, είναι ανθρωποπαθείς εκφράσεις για τον Θεό κατ’ οικονομίαν (όχι κατά γράμμα).
Είναι γνωστό άλλωστε, ότι και η Καινή Διαθήκη περιέχει εξίσου φοβερές εικόνες απονομής δικαιοσύνης του θεού σε φαύλους και αδίκους (όποιος αμφιβάλει ας διαβάσει ην παραβολή προβάτων και εριφίων, την παραβολή των μνων, και την Αποκάλυψη του Ιωάννη). Ακόμη, ο Ντόκινς, δεν δέχεται την απάντηση που έδωσαν όχι μόνο μεγάλοι Χριστιανοί θεολόγοι ανά τους αιώνες αλλά και ο πανθεϊστής Σπινόζα: «Ο θεός δεν ήθελε να διδάξει τους Ισραηλίτες τα απόλυτα χαρακτηριστικά της ουσίας του αλλά να κατανικήσει τη αυθάδη ψυχή και να τη σύρει προς την υπακοή. Γι’ αυτό όχι με συλλογισμούς αλλά με ήχο θορύβων και με βροντές και αστραπές έγινε η προς αυτή πρόσοδος». Απ’ την άλλη, ο Ντόκινς παραβλέπει δεκάδες χωρία που παρουσιάζουν τον θεό του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ, δηλαδή το Θεό του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, ως Θεό αγάπης, μακροθυμίας και ελέους, που επιζητεί την μετάνοια του ασεβούς, ως Θεού που αρέσκεται στο έλεος, που συγχωρεί εις χιλιάδες γενεών (π.χ. Εξ. 20: 6, Ψαλμ. 35: 5, Ησαΐας 9: 6, Ιεζεκ. 33: 11 κ.άλλ.).
Παρόμοια, στην επιχειρηματολογία του Ονφρέ, που θεωρεί τον απόστολο Παύλο ως φανατικό αγράμματο, (κοντό και κοκαλιάρη, λες και τον είδε!) σεξουαλικά ανίκανο (αυτός τάχα ήταν ο σκόλοψ εν σαρκί) και θεμελιωτή του μισογυνισμού, θα μπορούσαν πολλά να ειπωθούν ανατρεπτικά και αποστομωτικά. Θα απαιτούνταν όμως χώρος διπλάσιος από το βιβλίο του για να αποκρουστούν ένα προς ένα τα επιχειρήματά του και να παρουσιαστούν οι ορθές θέσεις.
Εδώ αρκούμαι στο να υπογραμμίσω, ότι ο Ιουδαιοχριστιανισμός δεν περιφρόνησε το σώμα, ούτε τις απολαύσεις της ζωής, ούτε φυλάκισε τη σκέψη όπως νομίζει ο Ονφρέ. Διότι ο Θεός, δημιούργησε τον υλικό κόσμο και το σώμα και τα θεώρησε όλα “καλά λίαν”. Ο έρωτας και το σεξ δεν αποκρούστηκαν από τους Εβραίους βιβλικούς συγγραφείς, γιατί οι Εβραίοι ζούσαν σε καθεστώς ανδρικής πολυγαμίας. Το Άσμα Ασμάτων εξυμνεί τον έρωτα και την χαρά της ζωής. Ο Χριστός ευλόγησε το γάμο, είπε ότι οι σύζυγοι είναι σαρξ μία, και είχε μαθήτριες κοντά του, σ’ αντίθεση με τους ραββίνους που τις απέφευγαν ως απόβλητα της ανδροκρατικής κοινωνίας, ισοδύναμα με κατώτερα κατοικίδια όντα. Ο απόστολος Πέτρος θεωρεί τις γυναίκες συγκληρονόμους με τους άντρες της χάριτος της ζωής, και ο Παύλος λέει ότι δεν υπάρχει εν Χριστώ «άρρεν και θήλυ» κ.λ.π..
Μόνον όταν ήρθε σε επαφή ο Χριστιανισμός τον 2^ο και 3^ο αι. μ.Χ., με τον γνωστικισμό και μ’ ένα ρεύμα της ελληνικής φιλοσοφίας, άρχισαν οι αρνητικές αντιλήψεις για το σώμα. Όταν δε επικράτησαν στην εκκλησία οι μοναστικές τάσεις, θεωρήθηκε η σαρκική ηδονή αποβλητέα, διότι δήθεν η παρθενία είναι μία ανώτερη κατάσταση (Σ. Αγουρίδης). Τα έχω ξαναγράψει αυτά και δεν θα κουραστώ να τα ξαναγράφω κατ’ επανάληψη, αν χρειαστεί.
Τέταρτον και καταληκτήριο. Το μεγαλύτερο μέρος της επιχειρηματολογίας των επικριτών του θεϊσμού και των εκπροσώπων της νέας της α-θεολογίας, επικεντρώνεται σε «έργα και ημέρες» κατ’ επίφαση Χριστιανών Αυτοκρατόρων (Κων/νος, Ιουστινιανός, Θεοδόσιος, Καρλομάγνος κ.λπ.), Παπών, ιερής εξέτασης, ιερωμένων και άλλων απλών χριστιανών με τη συμμετοχή τους σε πολέμους, σταυροφορίες, επαναστάσεις, πραξικοπήματα, αιματοχυσίες, εγκλήματα, πράξεις βίας, φαυλότητες και ανηθικότητες. Σ’ αυτά, βέβαια, δεν μπορεί κανείς παρά να συμφωνήσει ότι αποτελούν τις μαύρες σελίδες της θρησκείας και του Χριστιανισμού. Ο μεγαλύτερος εχθρός των χριστιανών έλεγε ο Αντρέ Ζιντ, είναι οι ίδιοι Χριστιανοί. Είχε άραγε άδικο; Νομίζω όχι.
Με μία όμως βασική διευκρίνηση. Δεν ευθύνεται η χριστιανική διδασκαλία, αν υπήρξαν και υπάρχουν προδότες της, όπως δεν ευθύνεται ο Ιησούς γιατί ανάμεσα στους 12 μαθητές του υπήρξε ένας προδότης. Και όπως επεσήμανε ο Δανός φιλόσοφος Κίρκεγκορ, άλλο είναι η Χριστιανοσύνη, ήτοι ο Χριστός και η διδασκαλία του και η εκκλησία των πρώτων μαθητών, και άλλο ο ιστορικός χριστιανισμός ή ο χριστιανικός κόσμος, ο οποίος αργότερα ως επί το πλείστον αμαύρωσε με τα έργα του, τη διδασκαλία του θείου ιδρυτού της….
Απ’ την άλλη, καλά θα κάνουν, κυρίως οι Αριστεροί αθεϊστές, να θυμηθούν ότι όχι μόνον οι Χριστιανοί αλλά και τα αθεϊστικά καθεστώτα βαρύνονται με εκατομμύρια αθώα θύματα που εξετέλεσαν οι ηγέτες τους (Λένιν, Στάλιν, Μάο κ.λπ.) ως συνέπεια της ιδεολογίας τους και για την προστασία τους…

Η Α-θεολογία δεν Μπορεί να Ανατρέψει τη Φυσική Ροπή του Ανθρώπου Προς το Θείον
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι σε μια εποχή θρησκευτικού φανατισμού όπου αναβιώνουν οι φονταμενταλισμοί με φαινόμενα βίας και εγκλημάτων που διαπράττονται στο όνομα της θρησκείας, θα υπάρχουν και θα ανυψώνονται πολλές φωνές διαμαρτυρίας από αθεϊστές, και μη, εναντίον της θρησκείας και ιδιαίτερα των μονοθεϊσμών, ως υπαιτίων του κακού.
Το πρόβλημα, όμως είναι, ότι δεν πρέπει να χρησιμοποιείται μια ιδεολογία εναντίον μιας άλλης, ούτε να συγχέεται η «ήρα με τον σίτον». Ο μονοθεϊσμός και η χριστιανική πίστη αυτή καθ’ εαυτή, δεν ευθύνεται σε τίποτα εάν υπάρχουν φανατικοί μικρόνοες και εγκληματίες πολιτικοί ή θρησκευτικοί ηγέτες που επικαλούμενοι το Θεό διαπράττουν εν ονόματι της θρησκείας εγκλήματα φοβερά.
Φυσικά, η α-θεολογία δεν μπορεί να ανατρέψει τη φυσική ροπή του ανθρώπου προς το θείον, τη θρησκεία, που δεσπόζει επί αιώνες στην καρδιά του ανθρώπου. Διότι «πάντες χατέουσι άνθρωποι θεού», όπως έλεγε ο Όμηρος. Ο Πυθαγόρας δίδασκε: «Άπας ο βίος του ανθρώπου συντέτακται προς τον θεόν ακολουθείν». Και ο Αϊνστάιν έγραψε, ότι προσπαθούσε να συλλάβει ένα πολλοστημόριο σοφίας του Λόγου που υπάρχει στο σύμπαν, και ότι, «ο Ιησούς και οι προφήτες είπαν ό,τι χρειάζεται ο άνθρωπος σ’ όλες τις εποχές, για να ζήσει». Ο ίδιος τόνισε ότι: «Επιστήμη χωρίς θρησκεία είναι χωλή και θρησκεία χωρίς επιστήμη είναι τυφλή». Στις περίφημες συνομιλίες του Γκαίτε με τον Εκκερμαν, διαβάζουμε ότι σύμφωνα με τον Γερμανό φιλόσοφο, καμιά ανθρώπινη σοφία δεν έχει φτάσει ποτέ στο ηθικό ύψος της χριστιανικής θρησκείας, όπως διαλάμπει στα Ευαγγέλια. Το παραδέχεται αυτό εμμέσως πλην σαφώς και ο Ντόκινς.
Ο αθεϊσμός, σε τελευταία ανάλυση, είτε επιστημολογικός, είτε ανθρωπολογικός, αδυνατεί να δώσει απάντηση ικανοποιητική στο δίδυμο θεμελιακό πρόβλημα: Το ζήτημα της ελευθερίας και το πρόβλημα του κακού, αφού ο άνθρωπος, κατά τον Ζάν Πόλ Σαρτρ, είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος και να γίνεται έτσι η κόλαση των άλλων.
Δεν πρέπει να λησμονηθεί επίσης ότι, οι μεγαλύτεροι διανοητές και επιστήμονες όλων των εποχών (Παστέρ, Λινναίος, Πασκάλ, Κέπλερ, Νεύτων, Όυλερ, Ντεκάρτ, Γκαίτε, Εντιγκτον, Μάξγουελ, Τζ. Τζίνς, Α. Κόμπτον, Α. Φλέμιγκ, Μάξ Πλάνκ, Ρ. Μίλλικαν, Βερνερ φον Μπράουν, Πολ Ντιράκ κ.άλλ.) υπήρξαν θεϊστές και πολλοί απ’ αυτούς ευλαβείς και πιστοί άνθρωποι. Αυτό από μόνο του λέει πολλά… για να μην πω τα λέει όλα.
Εν κατακλείδι, νομίζω ότι τυχόν επικράτηση του αθεϊσμού και της α-θεολογίας, θα οδηγήσει κατ’ ανάγκην στο μηδενισμό, στη συρρίκνωση όλων των ηθικών και πνευματικών αξιών του ανθρώπου, αφού κατά τον Ντοστογιέφσκι, «χωρίς Θεό όλα επιτρέπονται». Επί πλέον: «Χωρίς Θεό δεν υπάρχει ελπίδα για μια καλύτερη ζωή, για ένα καλύτερο μέλλον, για έναν καλύτερο κόσμο, για νέους ουρανούς και νέα γη εν οις δικαιοσύνη κατοικεί». Το μόνο που μπορεί να υπάρξει είναι αύξηση μεν γνώσεως αλλά και οικολογική καταστροφή, σύγχυση, φόβος και αδιέξοδα πολλά.
Έτσι, η νέα α-θεολογία κομίζει νέα αδιέξοδα χωρίς απάντηση στα διαιώνια θεμελιώδη μεταφυσικά ερωτήματα του ανθρώπου. Ζυγιζόμενη στην πλάστιγγα ευρίσκεται ελλιπής…