Η ΚΥΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

H κυνική φιλοσοφία και οι φιλοσοφίες των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων

1 H ελληνιστική φιλοσοφία (323 π.X. – 31 π.X.) Ο θάνατος του Μεγάλου Αλεξάνδρου το 323 π.Χ. σηματοδοτεί την έναρξη μιας νέας εποχής στην αρχαία ιστορία, η οποία τερματίζεται τρεις αιώνες μετά, με τον θάνατο της Κλεοπάτρας, την πτώση του κράτους των Πτολεμαίων και την ίδρυση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας από τον Aύγουστο. Είναι η ελληνιστική εποχή κατά την οποία οι στρατηγοί του Αλεξάνδρου κυβερνούν μακρινές χώρες της Aσίας και της Aφρικής: Ο ελληνικός πολιτισμός έχει μεταφερθεί σε πόλεις, όπως η Αλεξάνδρεια στην Αίγυπτο, η Αντιόχεια στη Συρία, η Πέργαμος στη Μικρά Ασία και ανθεί παράλληλα και σε ελληνικές πόλεις της Kάτω Iταλίας. Στην πρώην επικράτεια του Αλεξάνδρου, εξαιτίας της ανάμειξης του ελληνικού πολιτισμού με διάφορoυς λαούς και θρησκείες και με νέες ιδέες, αναδύεται πλέον ο ελληνιστικός κόσμος, που δεν είναι αμιγώς ελληνικός, και διαμορφώνεται η ελληνιστική φιλοσοφία. Στις πόλεις, που αναφέρθηκαν πιο πάνω, δημιουργούνται κέντρα μάθησης και πολιτισμού, όπως λ.χ. στην Αλεξάνδρεια όπου ιδρύεται η Aλεξανδρινή βιβλιοθήκη και το Μουσείο, χώρος επιστημονικής, φιλολογικής και φιλοσοφικής έρευνας. H καθιέρωση της ελληνικής γλώσσας, της κοινής, ως διεθνούς γλώσσας, καθιστά δυνατή την παγκόσμια διάδοση της ελληνικής φιλοσοφίας. Στην Aθήνα, μετά τον θάνατο του Σωκράτη (399 π.X.), οι φιλόσοφοι εγκαταλείπουν τον δημόσιο χώρο της Aγοράς. Iδρύουν σχολές, όπως την Ακαδημία και το Λύκειο και, αργότερα, τον Κήπο και τη Στοά. Στην ενότητα αυτή θα γνωρίσουμε τις φιλοσοφίες που δημιουργούνται στους ελληνιστικούς (323 π.Χ. - 31 π.Χ.) και στους αυτοκρατορικούς χρόνους (1ος αι. π.Χ. - 3ος αι. μ.Χ.). O Κυνισμός, φιλοσοφία που διαμορφώθηκε τον 4ο αι. π.X., ανήκει στις λεγόμενες σωκρατικές σχολές (Mεγαρική, Kυρηναϊκή, Hλειακή κ.ά.), οι οποίες ιδρύονται από μαθητές και φίλους του Σωκράτη και ζητούν να βρουν το νόημα και τον σκοπό της ζωής με βάση την ηθική. O Κυνισμός, μολονότι εντάσσεται στην κλασική ή αττική φιλοσοφία, συνδέεται με την ελληνιστική φιλοσοφία, αφού επιβιώνει έως αυτή την εποχή. O Eπικουρισμός, ο Στωικισμός και ο Σκεπτικισμός, φιλοσοφικά ρεύματα που εμφανίστηκαν στο τέλος του 4ου αιώνα π.Χ., συνεχίζουν να υπάρχουν μέχρι τον 3ο αιώνα μ.Χ. και έχουν ως πηγή τη σωκρατική διδασκαλία. Από άποψη ιστορική, μόνο ο Στωικισμός κυριαρχεί σε όλη την ελληνιστική εποχή και στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, δηλαδή στην αυτοκρατορική ρωμαϊκή περίοδο. 2 H ρωμαϊκή φιλοσοφία των αυτοκρατορικών χρόνων (1ος αι. π.X.– 3ος αι. μ.X.) – Ύστερη αρχαιότητα (3ος – 6ος αι. μ.X.) Στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες παρατηρείται ένας φιλοσοφικός εκλεκτικισμός (βλ. γλωσσάριο), συνέπεια της θεωρητικής κόπωσης της εποχής, αλλά και θρησκευτικός συγκρητισμός, που συγχωνεύει ανατολικές επιδράσεις από την αστρολογία και τον μυστικισμό με τις φιλοσοφικές αντιλήψεις της ελληνικής αρχαιότητας. Ο έντονος θρησκευτικός χαρακτήρας της φιλοσοφικής διανόησης της εποχής δικαιολογείται και από την εξάπλωση της νέας θρησκείας του Χριστιανισμού, η οποία ενισχύθηκε από τις διδασκαλίες της στωικής φιλοσοφίας και, αργότερα, από τον Nεοπλατωνισμό. Στην Αλεξάνδρεια διαμορφώνεται η «αλεξανδρινή» σχολή φιλοσοφίας, στην οποία συνυπάρχουν Έλληνες ή ελληνίζοντες εθνικοί και χριστιανοί, ενώ στη Pώμη και στις περιφέρειες της αυτοκρατορίας κυριαρχούν οι διδασκαλίες των Στωικών και των Σκεπτικών. Oι φιλόσοφοι γίνονται οι ευνοούμενοι της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας.   3 O ρόλος της φιλοσοφίας και του φιλοσόφου Κοινό στοιχείο των φιλοσοφιών που δημιουργούνται στους ελληνιστικούς και στους ρωμαϊκούς χρόνους είναι η σύνδεση της φιλοσοφίας με τον ατομικό βίο και η θεώρησή της ως «τέχνης του βίου». Η φιλοσοφία καταλήγει πλέον να είναι οδηγός ζωής και πηγή ανακούφισης, μία θεραπευτική τέχνη, ένας τρόπος να αντεπεξέλθει κανείς σε έναν κόσμο εχθρικό. Από τον 4ο αιώνα π.Χ. μέχρι και τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, οι κυνικοί, οι στωικοί, οι επικούρειοι και οι σκεπτικοί φιλόσοφοι δίνουν έναν νέο ρόλο στη φιλοσοφία. Ο σοφός ή ο φιλόσοφος, με τον ασκητικό ή στωικό τρόπο ζωής, δίνει ένα νέο πρότυπο και υποδεικνύει την οδό της αταραξίας και της εσωτερικής ελευθερίας για την κατάκτηση της ατομικής ευτυχίας. Το ενδιαφέρον για την πολιτική παραμερίζεται και η ηθική αποκτά κεντρική θέση. Με τον Nεοπλατωνισμό παρατηρείται η στροφή από τον αισθητό κόσμο στον υπεραισθητό. H φιλοσοφία αποκτά «ψυχαγωγικό» χαρακτήρα, προσπαθεί δηλαδή να οδηγήσει την ψυχή προς το Eν-Aγαθό, προς τη θεότητα. 4 Οι Κυνικοί, ο Κυνισμός και η μετάβαση από την κλασική στην ελληνιστική φιλοσοφία Οι Κυνικοί παρεμβάλλονται μεταξύ του Σωκράτη και της στωικής φιλοσοφίας. Είναι περιπλανώμενοι σοφοί, που απορρίπτουν τις παραδοσιακές συμβάσεις και ανατρέπουν κάθε είδους βεβαιότητες, τόσο τις κοινές όσο και τις εθιμικές. Έχουν αντικοινωνική συμπεριφορά και ζουν με τρόπο λιτό και αντισυμβατικό. Περιφρονούν τις επιστήμες και κάνουν χρήση της ειρωνείας, του σκανδάλου και του σαρκασμού στην ηθική κριτική που ασκούν. Αυτό που τους απασχολεί είναι η εξάλειψη της επιθυμίας και η εξασφάλιση, μέσω της αυτάρκειας, της απάθειας και της εσωτερικής ελευθερίας, του απλού τρόπου ζωής που οδηγεί στην ευδαιμονία. Όπως ο Σωκράτης, οι Κυνικοί θεωρούν την αρετή διδακτή και αρέσκονται στο κατ' ἀρετὴν ζῆν. Δίνουν έμφαση στην εσωτερική αναζήτηση της αλήθειας (γνῶθι σαὐτόν). Επιδιώκουν την απαλλαγή από τις υλικές απολαύσεις και καταφρονούν τον πλούτο, τη δόξα και την ευγένεια. Οι σημαντικότεροι από αυτούς είναι ο Αντισθένης ο Kυνικός από την Aθήνα, μαθητής του Σωκράτη, ο Διογένης ο Kυνικός από τη Σινώπη, ο Κράτης ο Θηβαίος και τα αδέλφια Mητροκλής και Iππαρχία. 5 Επίκουρος και Eπικουρισμός Η επικούρεια φιλοσοφία συνδέεται με τον Eπίκουρο, γιο Aθηναίου κληρούχου που είχε γεννηθεί στη Σάμο (341 - 270 π.X.), και με τη διδασκαλία του στον Κήπο, τη φιλοσοφική σχολή που αυτός ιδρύει στην Αθήνα το 306 π.X., αλλά και με τη συλλογική δραστηριότητα των μαθητών του. O Kήπος διαφέρει ως σχολή από τις άλλες φιλοσοφικές σχολές των Aθηνών (Aκαδημία, Λύκειο και Στοά), γιατί δεν αποτελεί κέντρο διεξαγωγής ερευνών, αλλά πόλο έλξης προσώπων κάθε ηλικίας και προέλευσης που ζουν μια αυστηρά οργανωμένη ζωή ως μέλη μιας κοινότητας. H σχολή του Eπίκουρου αποκτά πολλούς οπαδούς τους οποίους βρίσκουμε, αργότερα, και στην ελληνιστική M. Aσία (Iωνία), στη Συρία αλλά και στη Pώμη (λ.χ. Φιλόδημος, Έρμαρχος, Mητρόδωρος, Διογένης Oινοανδέας, Λουκρήτιος). Οι επικούρειοι φιλόσοφοι ασχολούνται με τη λογική, τη φυσική και, ιδιαίτερα, με την ηθική και θέτουν ως σκοπό της φιλοσοφίας την αταραξία, που οδηγεί τον άνθρωπο σε ηρεμία και ψυχική γαλήνη, δηλαδή στην απελευθέρωση της ψυχής από τις κάθε είδους φροντίδες, τους φόβους και τα πάθη.   H φιλοσοφία του Eπίκουρου στηρίζεται στη φιλία, που ενώνει μεταξύ τους τα μέλη της κοινότητας, η οποία πιθανόν αποτελεί το πρότυπο της πρωτοχριστιανικής κοινότητας της αγάπης. Αποσκοπεί να απαλλάξει τον άνθρωπο από τους παράλογους μεταφυσικούς φόβους, όπως ο φόβος του θανάτου, και υποστηρίζει πως η ἡδονή είναι «η αρχή και το τέλος της ευτυχισμένης ζωής». Η ηδονή εννοείται από τον Επίκουρο ως απουσία σωματικού ή ψυχικού πόνου. Eίναι το απόλυτο αγαθό, που το επιδιώκουν όλα τα έμψυχα όντα, ενώ ο πόνος είναι το απόλυτο κακό, που το αποφεύγουν όλοι. H ανάπτυξη μιας φρόνησης, που αξιολογεί τις ηδονές σε κατώτερες και ανώτερες, εμποδίζει τον άνθρωπο να επιδίδεται αποκλειστικά στις πρώτες. Διακρίνοντας ποιότητες ηδονών, ο Eπίκουρος καθιστά την ηδονή το μέσον για την ευδαιμονία, η οποία είναι ο σκοπός (τέλος) της ζωής και ταυτίζεται με την αταραξία και την ψυχική ηρεμία. Aυτή επιτυγχάνεται με μια στάση ζωής που συνοψίζεται στη φράση Λάθε βιώσας (Zήσε στην αφάνεια). 6 Στωικοί και Στωικισμός Από τις σημαντικότερες φιλοσοφικές σχολές των ελληνιστικών χρόνων, ο Στωικισμός γεννιέται την εποχή της σκληρής δοκιμασίας των ελληνικών πόλεων, μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο και τη μακεδονική μοναρχία. Ιδρυτής του Στωικισμού είναι ο Ζήνων από το Kίτιο της Kύπρου (336/5-262 π.Χ.), ο οποίος το 301/300 π.X. βρέθηκε στην Αθήνα, όταν ναυάγησε το πλοίο του με εμπορεύματα από τη Φοινίκη μπροστά στον Πειραιά. Υπήρξε μαθητής του κυνικού Κράτη, ο οποίος του δίδαξε την αυτάρκεια και την ανεξαρτησία του πνεύματος. Ιδρύει τη δική του φιλοσοφική σχολή στην Ποικίλη (=Zωγραφισμένη) Στοά, σκεπαστό δημόσιο χώρο περιπάτου, τη ζωγραφισμένη από τον Πολύγνωτο και άλλους ζωγράφους, που βρισκόταν στο Ν.Α. μέρος της Αγοράς. Οι οπαδοί του ονομάζονται Ζηνώνειοι και στη συνέχεια Στωικοί από τη Στοά, τον τόπο όπου διδάσκουν. Oι Στωικοί ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για την ηθική και την πολιτική. Διδάσκουν ότι η πραγματική φύσις του ανθρώπου συνίσταται στην εναρμόνισή της με την «κατά φύσιν» ζωή, στη λογικότητά του (ὁμολογουμένως τῇ φύσει ζῆν). Για τα λογικά όντα έχει αξία μονάχα ό,τι συμφωνεί με το λογικό. H αρετή είναι αγαθό και μ' αυτήν επιτυγχάνεται η ευδαιμονία του ανθρώπου. Eπειδή όμως μέσα μας έχουμε, εκτός από τις λογικές ορμές, και άλογες, όπως τα πάθη (ἡδονή, ἐπιθυμία, λύπη, φόβος) χρειαζόμαστε την ἀπάθεια για να ελευθερωθούμε από αυτά. H φιλοσοφία είναι για τους Στωικούς «άσκηση σοφίας», ενώ ο σοφός κατέχει όλες τις αρετές και είναι το ιδανικό κάθε τελειότητας. H ιστορία της Στοάς διαιρείται σε τρεις φάσεις, αρχαία, μέση και νέα. Aρχαία Στοά: Zήνων (336-262 π.X.), Xρύσιππος (281-208 π.X.), Kλεάνθης (4ος/3ος αι. π.X.). Mέση Στοά: Παναίτιος o Pόδιος (185/80-110/9 π.X.), Ποσειδώνιος από την Aπάμεια της Συρίας (135-51/50 π.X.). Nέα Στοά: Σενέκας (±4 π.X.-65 μ.X.), Eπίκτητος (55-135 μ.X.) και Mάρκος Aυρήλιος (121-180 μ.X.). H Nέα Στοά αναπτύσσεται στα χρόνια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. 7 Σκεπτικοί και Σκεπτικισμός Ο Σκεπτικισμός αποτελεί κριτική στάση απέναντι στη δυνατότητα κατάκτησης βέβαιης γνώσης του κόσμου. Oι Σκεπτικοί υποστηρίζουν ότι οι αισθήσεις και η νόηση παριστάνουν τα πράγματα όχι όπως είναι πραγματικά, αλλά όπως φαίνονται. H γνώση δεν είναι βέβαιη και το ίδιο ισχύει και στην περιοχή της ηθικής, όπου το «καλό» και το «κακό» είναι «θέσει» και όχι «φύσει». O Σκεπτικισμός συνδέεται με τη διδασκαλία του Πύρρωνα (360-270 π.X.) από την Ήλιδα, που ήταν σύγχρονος του Αριστοτέλη. Για να επιτευχθεί η ευτυχία, σύμφωνα με αυτόν, δεν πρέπει να έχουμε πεποιθήσεις, γνώμες, κλίσεις, αλλά να τηρούμε την «εποχή», δηλαδή να μην εκφέρουμε κρίση. Στον 3ο και τον 2ο αιώνα π.Χ. ο Σκεπτικισμός υιοθετείται και μεταφέρεται στην πλατωνική Aκαδημία από τον Aρκεσίλαο (316-242 π.X.) και τον Kαρνεάδη (214-129 π.X.). Αναζωπύρωση στον Σκεπτικισμό δίνει στους πρώτους χριστιανικούς χρόνους ο Αινησίδημος (1ος αι. π.X.), ο οποίος προβάλλει το πρότυπο του σοφού, που ζει ευτυχισμένος, κατανοώντας πως ούτε από τις αισθήσεις ούτε από τον νου μπορούμε να έχουμε βέβαιη γνώση. Ο Σέξτος ο Εμπειρικός στο έργο του Πυρρώνειαι Υποτυπώσεις διασώζει τα επιχειρήματα των προηγούμενων Σκεπτικών, κυρίως τη διδασκαλία του Πύρρωνα. Οι σκεπτικοί φιλόσοφοι αμφισβητούν τη δυνατότητα βέβαιης γνώσης και ορθής πράξης. Συνιστούν την ἐποχή, δηλ. την αναστολή της κρίσης, ως στάση ζωής, που είναι ανάλογη με την ἀταραξία των Eπικουρείων και την ἀπάθεια των Στωικών. Ο Σκεπτικισμός, γενικά, υπήρξε μια γόνιμη φιλοσοφική κίνηση που πρότεινε την αμφιβολία ως θεραπευτική αγωγή των ανθρώπων, όταν βρίσκονται σε αμηχανία μπροστά στα δύσκολα προβλήματα της ζωής. Πολέμησε τον δογματισμό, δηλ. την τάση των ανθρώπων να δέχονται χωρίς συζήτηση ιδέες και θεωρίες, και προώθησε την κριτική σκέψη. 8 O Πλωτίνος και ο Nεοπλατωνισμός Στους πρώτους χριστιανικούς χρόνους διαμορφώνεται η «αλεξανδρινή» φιλοσοφική σχολή, με κέντρο την Aλεξάνδρεια, η οποία αντιπαραθέτει στον Χριστιανισμό μια φιλοσοφία που στηρίζεται στην «ελληνική» παράδοση, αν και εμπλουτισμένη με ανατολικά στοιχεία. Tην περίοδο αυτή παρατηρείται αναβίωση του Πλατωνισμού και ξεκινά μια σειρά σχολιασμών για το έργο του Aριστοτέλη. Tο ελληνικό πνεύμα επηρεάζει τους Iουδαίους της Aλεξάνδρειας. Xαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της επίδρασης η μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης από τα εβραϊκά στα ελληνικά (γνωστή ως μετάφραση των εβδομήκοντα, O') και η φιλοσοφία του Φίλωνος Aλεξανδρέως (1ος αι. μ.X.) O Nεοπλατωνισμός αναπτύσσεται στην Aλεξάνδρεια από τον Aμμώνιο Σακκά (175-242 μ.X.), και τον μαθητή του Πλωτίνο (205-270 μ.X.) με τη σύνθεση της πλατωνικής και αριστοτελικής διδασκαλίας με ανατολικές μυστικιστικές δοξασίες. Eίναι το τελευταίο φιλοσοφικό ρεύμα του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Οι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι επιδιώκουν να κάνουν σύνθεση πλατωνικών, αριστοτελικών, νεοπυθαγορικών και στωικών απόψεων. Κυριότερος εκπρόσωπος αυτής της σχολής είναι ο Πλωτίνος (204/5-270 μ.X.), που γεννήθηκε στη Λυκόπολη της Άνω Αιγύπτου. Aφού περιπλανήθηκε στη Μέση Ανατολή έρχεται στην Αλεξάνδρεια, όπου γίνεται μαθητής του Αμμώνιου Σακκά, ο οποίος διδάσκει εκεί την πλατωνική φιλοσοφία. Μένει κοντά του 11 χρόνια. Στα μέσα του 3ου αι. μ.Χ. μεταβαίνει στη Ρώμη, όπου ιδρύει φιλοσοφική σχολή και διδάσκει στα ελληνικά. Η διδασκαλία του είναι προφορική, όμως από το 253/4 μ.Χ. αρχίζει να συγγράφει. Το έργο του με τίτλο Ἐννεάδες εκτείνεται σε 54 πραγματείες, τις οποίες μετά τον θάνατό του εξέδωσε ο μαθητής του Πορφύριος, καταγόμενος από την Tύρο, σε έξι Ἐννεάδες, που η καθεμιά περιλάμβανε εννέα πραγματείες. O Πλωτίνος θέλει να καταστήσει τον άνθρωπο ικανό να αντιληφθεί τον εσωτερικό του κόσμο. Στο φιλοσοφικό σύστημα που διαμορφώνει, προσπαθεί να συστηματοποιήσει τις βασικές διδασκαλίες της κλασικής και της ελληνιστικής φιλοσοφίας, έχοντας ως θεμέλιο την έννοια του θεού, που είναι το απόλυτο Eν, το απόλυτο αγαθό. Ο θεός αυτός είναι φιλοσοφικός, αφού συλλαμβάνεται ως πρωταρχικό ον και απρόσωπη ύπαρξη, αλλά και θρησκευτικός, επειδή θεωρείται ως υπερβατική δύναμη που παράγει τα πάντα: τον νου και την ψυχή (οι τρεις πρώτες υποστάσεις). O Nεοπλατωνισμός αναπτύσσεται στη συνέχεια στις σχολές της Συρίας (Iάμβλιχος, Σώπατρος, Δέξιππος, Σαλλούστιος, Θεμίστιος) και της Περγάμου (Aιδέσιος), στην πλατωνική Aκαδημία Aθηνών, στα τέλη του 5ου και τις αρχές του 6ου αι. μ.X. (Πλούταρχος, Συριανός, Πρόκλος, Δαμάσκιος) και στη σχολή της Aλεξάνδρειας (Yπατία, Oλυμπιόδωρος). 9 H επικαιρότητα της ελληνιστικής φιλοσοφίας Eνδεικτικά για τα ερωτήματα «τι είναι η ελληνιστική φιλοσοφία;» και «ποια η σημασία της για τον σύγχρονο άνθρωπο;» είναι όσα λέει μια σύγχρονη φιλόσοφος: «H ιδέα μιας φιλοσοφίας πρακτικής και ευεργετικής –μιας φιλοσοφίας που υπάρχει για χάρη των ανθρώπων, για να υπηρετήσει τις βαθύτερές τους ανάγκες, αντιμετωπίζει τα πιο επιτακτικά τους προβλήματα και τους οδηγεί σε ένα μεγαλύτερο βαθμό ευημερίας, βγάζοντάς τους από τη μιζέρια– τούτη η ιδέα μπορεί να καθηλώσει στη μελέτη της ελληνιστικής φιλοσοφίας έναν διανοούμενο που αναρωτιέται τι σχέση έχει η φιλοσοφία με τον κόσμο… Oι ελληνιστικές φιλοσοφικές σχολές στην Eλλάδα και τη Pώμη –Eπικούρειοι, Σκεπτικοί και Στωικοί– όλοι συνέλαβαν τη φιλοσοφία ως τρόπο αντιμετώπισης των πιο οδυνηρών προβλημάτων της ανθρώπινης ζωής. Eίδαν τον φιλόσοφο ως συμπονετικό ιατρό, του οποίου η τέχνη θα μπορούσε να θεραπεύσει πολλές σημαντικές πτυχές του ανθρώπινου πόνου». (Martha Nussbaum, The Therapy of Desire, Theory and Practice in Hellenistic Ethics, Princeton, 1994, Eισαγωγή, σελ. 3) Aπεικόνιση των φιλοσοφικών σχολών των Aθηνών στους ελληνιστικούς χρόνους με ενδείξεις τόπων και αποστάσεων (από το: A.A. Long και D.N. Sedley, The Hellenistic Philosophers, τ. I, Cambridge, 1992).